1. Joods Monument

Prins Bernardlaan, Woerden

Het in 2002 onthulde Joodse monument Een familiefoto, ontworpen door Ingrid Mol.

Kort voor hun vertrek liet de familie Izaks deze foto maken, waarop ook grootvader Eliazer Izaks en de hond van het gezin staan.

Woerden had voor 1940 een kleine Joodse gemeenschap. De begraafplaats in het Westdampark herinnert daaraan.

Tijdens de zogenoemde Wannsee Conferentie in 1942 werd per land bekeken hoeveel Joden konden worden weggevoerd

Monumenten voor Joodse slachtoffers

In diverse plaatsen in Nederland staan intussen monumenten ter herinnering aan de tijdens de Tweede Wereldoorlog weggevoerde Joodse inwoners. De meeste van die gedenktekens zijn pas vele decennia na 1945 geplaatst. In de eerste naoorlogse jaren stond de wederopbouw centraal. Ook de leden van de Joodse gemeenschap die de vervolging hadden overleefd, probeerden een nieuw bestaan op te bouwen. Pas met het verschijnen van het boek ‘Ondergang’ van Jac. Presser en de televisieserie ‘De Bezetting’ met dr. L. de Jong nam de belangstelling voor de gebeurtenissen tijdens de jaren ’40-’45 toe. Daarmee groeide ook de aandacht voor de ruim 100.000 weggevoerde en omgebrachte Nederlandse Joden.

Er was, in Amsterdam, al sinds 1950 een monument dat aan de Jodenvervolging was gewijd. Dàt was echter vooral bedoeld als dankbetuiging van de overlevende Joden voor de hulp die zij van de Amsterdamse bevolking hadden ontvangen tijdens hun onderduikperiode. Monumenten voor degenen die waren vermoord, waren er niet. In de eerste jaren na de oorlog werden wel algemene oorlogsmonumenten opgericht, zoals in Woerden aan de Meeuwenlaan. Daar werden echter àlle gevallenen herdacht.

Monumenten speciaal voor de omgebrachte Joden kwamen er vanaf de jaren zeventig. Vaak was dat niet zonder discussies. Moesten er wel aparte monumenten komen? Die discussie speelde ook in Woerden in alle hevigheid, maar uiteindelijk werd toch gekozen voor een gedenkplek, speciaal voor de Woerdense Joden die na de oorlog niet terugkeerden uit de kampen.

Het eerste Joodse monument, in Amsterdam. In 1950 stond de erkentelijkheid centraal.

In 2021 is in Amsterdam een monument onthuld met de namen van alle 102.000 Nederlandse Joodse slachtoffers

2. Molukkers in de kazerne

Kazerneplein, Woerden

Molukse vrouwen bij molen De Windhond met Nederlands brood. Dat de ‘Ambonezen’ het Nederlandse eten niet kenden en vaak niet lustten was onbekend.

Een van de schepen waarmee de Molukkers naar Nederland kwamen, de Castelbianco

Op weg naar Nederland, ’tijdelijk’ (Stichting Tugu Maluku Alphen)

Veel keus hadden de naar Nederland gekomen ‘Ambonezen’, zoals ze toen genoemd werden, niet. Zij werden over het land verdeeld en kwamen vaak in opvangkampen terecht. Dat zij in Woerden belandden, was dus toeval.

De huisvesting was misschien voor een paar weken aanvaardbaar geweest, maar niet voor de tijd die de Molukkers uiteindelijk in de drie kampen door zouden brengen. In de ‘woonoorden’ werd een strak ceremonieel gehandhaafd. Elke maand werd de vlag van de RMS, de Republiek der vrije Zuid-Molukken, gehesen. Dit als herinnering aan het uitroepen van die eigen staat.

Op 28 juli 1951 slaat de vlam in de pan als de Woerdense wethouder Van Beek het kamp aan de Utrechtsestraatweg bezoekt. In zijn kielzog bevinden zich enkele ambtenaren van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Die storen zich aan de vlag van een niet door de Nederlandse regering erkende staat. Eén van hen eist dat de vlag wordt neergehaald en als de bewoners van het kamp dat weigeren, nemen twee ambtenaren het heft in handen. De vlag wordt gestreken en over de modder gesleurd. Een grotere belediging is nauwelijks denkbaar en er vallen klappen.

’s Avonds trekt een groep Molukkers naar het politiebureau aan het Plantsoen. Aan politiechef Cornelisse is het te danken dat de gemoederen tot bedaring komen.

Maar het Woerdense vlagincident haalt de landelijke pers. Het optreden van de ambtenaren wordt alom afgekeurd en in felle commentaren nemen de kranten het op voor de Molukkers. Nederland is een vrij land, waar je alle vlaggen die je maar wilt mag uitsteken.

Burgemeester Johannes Reijers van Kamerik en Zegveld is namens de CHU lid van de Eerste Kamer. Hij stelt daar vragen over het incident en ook de minister moet door het stof.

Het kamp aan de Utrechtsestraatweg (Stichting Moluks Historisch Centrum, data collectie Nederland F95.1

Over het ‘Vlagincident’ in Woerden werden zelfs Kamervragen gesteld

In de sneeuw op de binnenplaats van de kazerne

In de kampen werd de RMS-vlag gehesen, met militair ceremonieel.

3. Drukkers in verzet

Kerkplein

Drukkerij De Rijnstreek van de gebroeders Jan en Gerrit Vergeer. Het gebouw is gesloopt tijdens het stadsvernieuwingsproject rond het Kerkplein.

Vrij Nederland was een van de eerste verzetskranten,

Wie vandaag de dag Trouw, Het Parool of Vrij Nederland leest, denkt wellicht niet meteen aan de Tweede Wereldoorlog. Toch zijn het allemaal bladen die tijdens de Duitse bezetting zijn ontstaan.

De Nederlandse pers hield zich in de eerste weken na de Duitse inval angstvallig rustig, bang om de bezetters tegen de haren te strijken en dacht door deze ‘zelfcensuur’ strengere maatregelen te voorkomen.

Al gauw echter werden beperkingen in de berichtgeving afgekondigd. Die moesten uiteraard geheim blijven, maar de oplettende lezer kon het niet ontgaan dat de kranten en de radio steeds Duitsgezinder nieuws meldden. Het was reden om met eigen bladen te beginnen. Aanvankelijk werden die vooral gestencild: een goedkope en vrij eenvoudige manier om berichten te vermenigvuldigen. Later werden de kranten ook op een echte pers gedrukt, zoals die van De Rijnstreek aan het Kerkplein.

De verspreiding van de illegale bladen was een riskant werkje dat vaak door meisjes en vrouwen werd gedaan omdat die minder snel door de Duitsers verdacht werden.

Degenen die tegen de lamp liepen, wachtte strenge straffen. Het feit dat de gebroeders Vergeer in Duitsland werden opgesloten, is in dit verband veelbetekenend. Hun illegale werk moesten zij met de dood bekopen. In 1996 werd, tegenover hun voormalige drukkerij, het beeld Drukkers in verzet geplaatst. Het werd gemaakt door Taeke de Jong.

De stencilmachine was onontbeerlijk voor de vroege verzetskranten (Middel)

Ook het communistische blad De Waarheid verscheen ondergronds

De Justizvollzugsanstalt in Siegburg waar de gebroeders Vergeer omkwamen

Voor God en Koning was een Woerdens ondergronds blad

De bevrijding nadert

Het Vrije Woord was de naoorlogse voortzetting van Voor God en Koning

Op het bordes van het oude stadhuis houdt huisarts en verzetsvoorman Frans Schrijver een toespraak. Twee mannen van de NBS, de Nederlandsche Binnenlandsche Strijdkrachten, houden de wacht.

Uitzinnige vreugde nadat de Duitsers hadden gecapituleerd

Capitulatiebesprekingen in Wageningen. Prins Bernhard is erbij

Wie was de baas in Nederland vanaf 5 mei 1945. Officieel was dat natuurlijk keurig geregeld: koningin Wilhelmina was het staatshoofd, het kabinet onder leiding van minister-president Gerbrandy bestuurde het land en in de gemeenten waren er… ja, wie waren daar?

Officieel natuurlijk de burgemeesters en de gemeenteraden. Maar de Duitsers hadden die gemeenteraden naar huis gestuurd en de laatste verkiezingen waren van 1939. Sindsdien waren nogal wat raadsleden overleden of verhuisd. En de burgemeesters? Die waren soms ontslagen en vervangen door NSB’ers of, zoals in het geval van Woerden, met ziekteverlof gegaan en dan was er doorgaans een vervanger van NSB-huize benoemd. Burgemeester Van Kempen had zich in de laatste oorlogswinter ziek gemeld. NSB’er Piet Callenfels kwam als zijn vervanger naar Woerden. Het was geen slechte burgervader, maar hij was wel meteen bij de bevrijding ontslagen. Officieel was het nu aan de voormalige locoburgemeester, wethouder Sonneveld, om als eerste burger op te treden. Hij was er dan ook bij toen het bevrijdingsfeest werd gevierd en hij zou zelfs een paar woorden spreken. Maar ster van de dag was Frans Schrijver, de huisarts die een van de kopstukken van het Woerdense verzet zou worden. Dit was zíjn dag en dus hield hij ook de belangrijkste toespraak.

Proclamatie van Koningin Wilhelmina

Het bevrijdingsnummer van Voor God en Koning

5. Hier verborg Jan van Elk onderduikers

Rijnstraat 75a

Het poortje links onder de Sint Pietersbrug geeft toegang tot het huis waar Jan van Elk onderduikers verborg. Op de achtergrond het kasteel, het Duitse hoofdkwartier in de stad.

Anne Frank groeide uit tot de bekendste onderduiker

Haar oorlogsdagboek werd onder de titel Het Achterhuis wereldberoemd

Onderduikers op het platteland hadden het iets eenvoudiger (Foto Nationaal Onderduikmuseum)

Jan en Marie van Elk namen een enorm risico door onderduikers te verbergen. Wie, zoals melkslijter Jan van Elk, verraden werd, werd streng gestraft. In het gunstigste geval werd het een langdurige gevangenisstraf in eigen land, in veel gevallen werd het een Duits concentratiekamp waar de kans op overleven minimaal was.

Toch waren er Nederlanders die het risico namen. Vaak gewone mensen die niet als speciaal heldhaftig te boek stonden. Mannen en vrouwen die het niet aan konden zien hoe de Duitse bezetter de wetten met voeten trad en mensen uitzonderden en vervolgden. In Woerden zijn diverse voorbeelden van burgers die hun leven in de waagschaal stelden om stadgenoten te helpen. Soms waren het bekenden, soms ook volstrekt onbekenden die ruimte in hun woning beschikbaar stelden.

Neem de Kamerikse boerenknecht Reumerman, die in zijn huisje achterin Teckop twee jonge Joodse vrouwen verstopte. Zij zouden de oorlog niet overleven, maar de Woerdense slager Saam van Creveld en zijn gezin wèl. Saam en zijn vrouw zaten ondergedoken in de Julianastraat, hun dochter in Vleuten.

Juni 1945, Saam van Creveld heropent zijn slagerij na zijn onderduikperiode.

6. Het kasteel: de Ortskommandantur – pagina nog in bewerking

Kasteel Woerden

I am text block. Click edit button to change this text. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Ut elit tellus, luctus nec ullamcorper mattis, pulvinar dapibus leo.

7. Wachten op de bevrijders – pagina nog in bewerking

locatie ….

I am text block. Click edit button to change this text. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Ut elit tellus, luctus nec ullamcorper mattis, pulvinar dapibus leo.

8. Slachtoffers rond het spoor – pagina nog in bewerking

Station Woerden

I am text block. Click edit button to change this text. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Ut elit tellus, luctus nec ullamcorper mattis, pulvinar dapibus leo.

9. Hier woonde Frans Schrijver, verzetsman – pagina nog in bewerking

Villa Rijnoord, Landgoed Bredius, adres….

I am text block. Click edit button to change this text. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Ut elit tellus, luctus nec ullamcorper mattis, pulvinar dapibus leo.

10. De Wilhelminaschool, ons concentratiekamp – pagina nog in bewerking

Locatie….

I am text block. Click edit button to change this text. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Ut elit tellus, luctus nec ullamcorper mattis, pulvinar dapibus leo.

11. Villa Koole, Canadees hoofdkwartier 1945 – pagina nog in bewerking

Locatie

I am text block. Click edit button to change this text. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Ut elit tellus, luctus nec ullamcorper mattis, pulvinar dapibus leo.

12. Hier was de gaarkeuken – pagina nog in bewerking

locatie

I am text block. Click edit button to change this text. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Ut elit tellus, luctus nec ullamcorper mattis, pulvinar dapibus leo.

13. Hier gedenken wij Maarten Griffioen – pagina nog in bewerking

locatie…

I am text block. Click edit button to change this text. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Ut elit tellus, luctus nec ullamcorper mattis, pulvinar dapibus leo.

14. Duitsers nemen wraak op Italianen

locatie

De Schoolbrug in Zegveld, waar twee jonge Italianen door de Duitsers aan werden opgehangen als gruwelijk voorbeeld.

Leden van de BS houden de wacht bij het Zegveldse gemeentehuis (nu de brandweergarage) aan de Hoofdweg, mei 1945.

Zegveld en Kamerik werkten samen in de HARK (HulpActie Roode Kruis) en hielpen zo het zwaar getroffen Zuidzande in Zeeuws Vlaanderen. Daar zijn nog altijd een Kamerik- en een Zegveldstraat.

De Vrijwillige Burgerwacht gaf de Zegvelders in de periode voor mei 1940 een gevoel van veiligheid.

Nederlandse militairen werden in de meidagen van 1940 ingekwartierd in Zegveld.

15. Wachten voor de Kamerikse gaarkeuken

locatie

Kamerikers bijeen voor de centrale keuken. Hoewel er geen echte honger in het dorp was, ontbrak het vaak wel aan voldoende brandstof om eten klaar te maken. De centrale keuken bood uitkomst.

Plaquette op het oorlogsmonument bij de Algemene Begraafplaats aan de Van Teylingenweg.

16. Verzet in Harmelen

locatie

Nederlandse militairen werden in de meidagen van 1940 ingekwartierd in Harmelen.

Het graf van Cor van Bemmel.

Schade na een bombardement op de spoorlijn bij de Putkop

Na de bevrijding werden ook in Harmelen ‘foute’ Nederlanders opgepakt. Onder hen NSB-burgemeester Walrave

17. Slachtoffers rond het spoor

I am text block. Click edit button to change this text. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Ut elit tellus, luctus nec ullamcorper mattis, pulvinar dapibus leo.

18